Zamonaviy kompyuter sinflari va imkoniyatlari.

Muallif:Karimova Shohista  
Mavzu: Zamonaviy kompyuter sinflari va imkoniyatlari..

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng, rivojlanishning yangi bosqichiga ko’tarildi. Shu borada zamonaviy kompyuter texnologiyalaring ishlab chiqarishga, iqtisodga, biznesga,  va o’qitish jarayonlarga tatbiqi tobora kengaymoqda. Har bir inson o’z faoliyatida kompyuterlardan unumli foydalana bilishi zarur bo’lib qoldi . Biz quyida zamonoviy kompyuterlarning sinflari, tarkibi va imkonyatlari haqidagi ma’lumotlarga  to’xtalib o’tamiz.

Dastlabki EHMlarning yaratilishi davrida, mashhur matematik Jon fon Neyman  1945 yildayoq kompyuter qurilmalari ma’lumotlarni qayta ishlash uchun qanday tarzda  universal va maqbul bo’lishi kerakligini aytib o’tgan edi. Shu bois kompyuter tuzilishining  asoslari fon Neyman printsipi deb yuritiladi. Deyarli barcha zamonaviy kompyuterlar mazkur printsip asosida ishlaydi. Fon Neyman printsipiga ko’ra kompyuter quydagi qismlardan tashkil topgan bo’lishi lozim:

			Boshqarish  qurilmasi
	Arifmetik- mantiiqiy qurilma				Joriy   xotira
							Tashqi                    qurilma

 

 

   

 * Arifmetik- mantiiqiy qurilma –arifmetik va mantiiqiy amalllarni bajaradi.

    * Boshqarish qurilmasi -   dastur bajarilish jarayonini tashkil qiladi va barcha boshqaruv vazifalarini bajaradi.

* Yodda saqlash qurilmasi yoki joriy xotira – ma’lumot  yoki

dasturlarni o’zida saqlaydi.

* Tashqi qurilmalar ma’lumotlarni kiritish va chiqarishni taminlaydi.

       Hisoblash uchun yaratilgan kompyuterlarning imkonyatalri hozirgi kunda  behisob desak adashmaymiz. Shunday imkonyatlarga Pentium kompyuterlari ham egadir. Bu kompyuter mashxur Inernational Business Mashines Corporation  korxonasining mahsulidir.

Shaxsiy kompyuterlarning ommalashishida mikroprotsessorlar ishlab chiqaruvchi intel  va MS DOS, Windows-95, Windows-98, Windows-2000, XR, MS Word, MS Excel va boshka amaliy dasturlarni yaratgan, xamda rivojlanayotgan Microsoft firmasining munosib ulushi bor.

Zamonaviy kompyuterlarning sinflari, tarkibi va  imkonyatlari

Nazariy qism

Katta kompyuterlar sinifi

Elektron hisoblash mashinalarning rivojlanish tarixiga nazar soladigan bo’lsak biz bilamizki EHMlarni yaratilishi va elementli asoslariga kura kuydagi avlodlarga bulinadi:

1-avlod, 1950 -yil: elektron vakuum lampalarda ishlovchi EHM;

2-avlod, 1960 -yil: yarim utkazgachli asboblarda(tranzistorlarda) ishlovchi EHM;

3-avlod, 1970 -yil: kichik va uta yukori darajali integratsiyasi bo’lgan yarim utkazgichli integral sxemalarda ishlovchi EHM;

4-avlod,1980 -yil: katta va uta katta integral sxemalarda ishlovchi EHM;

5-avlod, 1990 -yil: bilimlarni kayta ishlaning samarali tizimlarini kurishga imkon beruvchi, bir kancha unlab parallel ishlovchi mikroprotsessorlari bo’lgan EHM; bir paytda unlab izchil buyruklarni bajaruvchi, paralel-vektorli tuzilmasi bo’lgan uta murakkab mikroprotsessorlarda ishlovchi EHM;

6- va undan keyingi avlodlar: ommaviy parallelizm va neytron tuzilmali- neytron biologik tizmlar tuzilishini modellashtiruvchi, uncha murakkabbulmagan mikroprotsessorlar kup kup sonli taksimlash tarmogi bo’lgan optoelektronli EHMlardir.

EHMlarning xar bir avlodi oldingisiga karaganda juda kup muhim xususyatlarga ega jumladan, EHMning ish samaradoligi va barcha yodda tutivchi moslamalr sigimi odatda ortik buladi.

Vazifasiga kura EHMlar uch guruhga bulinadi: universal, muammoli-yunaltiilgan va ixtisoslashgan EHM.

Universal EHMlar turli muxandislik-texnik vazifalar:iktisodiy, matematik, axboot va boshka, algoritmlar murakkabligi xamda ma’lumotlarni kayta ishlash xajimlarining kattaligi bilan ajralib turuvchi vazifalarni xal etish muljallangan. Ular ommaviy foydalaniladigan hisoblash markazlari va boshka kudratli hisoblash komplekslarida foydalaniladi.

Muammoli-yunaltirilgan EHM odatda tenologik ob’ektlarni boshqarish; nisbatan uncha katta bulmagan ma’lumotlar xajimlarini ruyxatdan utkazish, tuplash kayta ishlashJ nisbatan uncha katta bulmagan algoritmlar  hisob-kitobini bajarish bilan boglik  ancha tor doiradagi vazifalarni bajarish uchun xizmat qiladi; ular universal EHMga nisbatan cheklangan apparat va dasturiy resurslarga ega buladi. Muammoli-yunaltirilgan EHMlar turli-tuman boshkaruv hisoblash komplekslarini misol kilib keltirish mumkin.

Ixtisoslashgan EHM tor doiradagi vazifalarni xal etish yoki katt’iy belgilangan guruhdagi vazifalarni amalga oshirishda foydalaniladi. EHMning bunday tor doirada yunaltirilishi ular tuzilmasini anik ixtisoslashtirish, ish faoliyatining yukori samadorligi va ishonchliligini saqlagan holda ularning murakkabligi va tan narxini ancha kamaytirishga imkon beradi. Ixtisoslashgan EHMlarga, masalan, maxsus vazifali mikroprotsessorlar; ayrim nomurakkab texnik qurilmalr,agregatlar va jarayonlarni boshqarish sohasida mantikiy vazifalarni bajaruvchi adapter va kontrollerlarni misol kilib keltirish mumkin.

EHMlarni hajmi va funktsional imkonyatlariga kura uta katta (superEHM), katta, kichik, uta kichik (mikro)- EHMlarga bulinadi. Dastlab katta EHM paydo bo’ldi, uning elementli bazasi elektron lampalardan to uta yuksak integratsiya darajasidagi integral sxemalargacha bo’lgan yulni bosib utdi.

Katta EHMlar  xorijda kupincha meynfermlar( mainframe) deb atashadi kuydagi xususyatga ega bulishi lozim:

§  ishlab chiqarish samaradorligi 10 MIPS( sekundiga million operatsiya) dan katta bulmagan;

§  asosiy xotira sigimi 64 dan 10000 Mbaytgacha bo’lgan;

§  tashqi xotira hajmi 50 Gbaytdan kam bulmagan;

§  ko’p(kishi) foydalanadigan ish rejimi (bir paytning uzida 16 dan 1000 tagacha foydalanuvchigv xizmat qiladi).

 1970-yillarda kichik EHMlarning paydo bulishiga bir tomondan, elektron element bazasi sohasidagi tarakkiyot, boshka tamondan katta EHM reurslarining takchilligi tufayli shart-sharoit yaratildi.1969 yilda kfshf etilgan mikroprotsessor(MP) 70-yillarda EHMning yana bir sinfi mikroEHM paydo bulishiga olib keldi. Hozirda mikroprotsessorlardan EHM barcha sinflarida foydalanilmokda.

- SERVERLAR. EHMlarnig aloxida jadal rivojlanayotgan guruhini hisoblash tarmoklarida kup foydalanuvchi tomonidan foydalanadigan kompyuterlar serverlar xosil qiladi. Server (Server) - Bu tarmokning barcha ishchi stantsiyalar surovlarini kayta ishlash uchun ajratilgan surovlarini kayta ishlash uchun ajratilgan ko’p foydalanuvchili kompyuter bo’lib , u Bu stantsiyalarga umumiy tizm  resurslariga (Hisoblash kuvvatlariga, ma’lumotlar bazasiga, dasturlar kutubxonalariga, printerlarga,  fakslarga va boshkalarga) murojat etish imkonini beradi va Bu resurslarni taksimlaydi. Server uziningtarmokli operatsion tizimiga ega bulib,  tarmok barcha buginlarining ishi uning boshkaruvi ostida utadi.Serverga kuyiladigan  eng muhim talablar ichida yukori ish unumdorligini va ishonchligini ajratib utish lozim.

    Ishchi stantsiyalarga tarmok resurslarini takdim etishdan  tashkari, serverning uzi xam mijozlarning surovlari buyicha  ma’lumotlarni mazmunli kayta ishlashni bajarish mumkin-bunday serverni kupincha kushimcha(ilovali) server deb atashadi. Server tarmokda kupincha ixtisosslashtiriladi. Ixtisoslashgan serverlar ma’lumotlar bazasini va ma’lumotlar arxivini yaratish va boshqarish, kup adresli faksimal aloka va elektron pochtani kullash,kup foydalanuvchili terminlarni (printerlar, plotterlarni va boshkalar) boshqarish buyicha tarmok ishidagi eng zaif joylarni bartaraf etish uchun ishlatiladi.

        

              -Superkompyuterlar . Superkompyuterlar(EHM) sekundiga 100 milliondan 10 millardgacha operatsiyani tezkor bajaruvchi kudratli kup protsessorli hisoblash mashinasidir.Superkompyuterning 2000 yildagi namunaviy modeli, ma’lumotlariga kura, kuyidagi xusuyatlarga ega buishi lozim:

§  Taxminan 100000 MSLOPS (erkin vergul ustida sekundiga million operatsiya) tezlikda ishlovchi yukori paralel kup protsessorli hisoblash tizimi;

§  Sigimi: operativ xotira 10 Gbayt, diskli xotira 1-10 Tbayt (1Tbayt-1000 Gbayt);

§  Razryadlik 64; 128 bit.

Hozir dunyoda bir necha ming superEHM mavjud. Ular orasida oddiy ofisli Cray EL dan to kudratli Cray 3,4,5, Fujistsu(yaponiya) firmasining VP- 2000, Simenis(Germaniya) firmasisining VPP-500 va boshka kuplab superEHMlari bor

Kichik kompyuterlar sinifi

-

Shaxsiy kompyuterlar (ShK)- xammaboplik va kullashda universallik talablarini koniktiruvchi bir kishi foydalanadigan mikroEHMlardir.

Shaxsiy kompyuterlar xammaboplik va universal kullash talablarini kondirish uchun kuyidagi xususyatlarga ega bulishi lozim:

¨   indivudal xaridor uchun mos keladigan narxlarda;

¨   atrof muxit sharoitlariga maxsus talablarsiz foydalanish avtonomligi;

¨   tuzilishi boshkarirish,fan, ta’lim, turmush sohalarida kullanishlarga moslashuvchanligi;

¨   foydalinuvchilarning maxsus, kasbiy tayyorgarliksiz ishlashi imkoniyatini beruvchi operattsion tizmlar va boshka dasturiy ta’minotlar dustligi;

¨   Ishlashning yukori darajada ishonchligi ( 5000 soatdan ortik buzilmasdan ishlashi);

Shaxsiy kompyuterlarni  bir kator belgilariga karab tavsiflanishi mumkin. Avlodlarga karab ShK kuydagilarga bulinadi:

§  1-avlod ShK-8 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;

§  2-avlod ShK-16 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;

§  3-avlod ShK-32 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;

§  4-avlod ShK-86 bitli mikroprotsessorlardan foydalaniladi;

-                 Protativ kompyuterlar

Protativ kompyuterlar eng kudratli va yirik  kuchma shaxsiy kompyuterlardir. Ular kupincha chemodan shaklida tayyorlanadi va ogzaki tilda kuchmanchi deb ataladi. Ularning xusuyatlari kuchmas ShK lar ishchi stantsiyalar xususiyatiga uxshashdir: kuchli mikroprotsessorli, kupincha RISC turidagi, 300 MGts.gacha bo’lgan taktli chastotali, 64 Mbaytgacha sigimdagi operativ xotirali, gigabaytli diskli jamgaruvchilarga ega, 4 Mbayt kadar videoxotirali tez xarakatlanuvchi interfeys va kudratli videoadapterlari bo’lgan kompyuterlardir.

Moiyatiga kura ular tarmokdan ta’minlovchi oddiy ishchi stantsiyalar, birok tashqi kobigi(korpusi) kutarib yurish uchun kulay kilib tayyorlangan va boshka kuchma ShK lar kabi VGA sinflaridan yukori bulmagan yassi suyuk kristalli videomonitoriga ega. Ular odatada modemlarga ega va hisoblash tarmogida ishlash uchun aloka kanallarga tezkor ulanishi mumkin.

Bir xil kuchma kompyuterlar ayniksa multemidia vositalari mavjud bo’lganda joylarda borib foydalanish samarali, birok kuchmas variantini ish stolini tejab, muvaffaqiyatli kullash mumkin.

"Lap Top"tipidagi protativ(tizmaband) kompyuterlar "diplomat" hajmdagi kichik chemodonlar kurinishida tayyorlanadi, ularning ogirligi odatda 5-10 kg atrofida buladi. Zamonviy "Lap Top" larda kupincha katta taktli chastotali( 200 MGts,gacha) Pentium, Pentium Pro mikroprotsessorlardan foydalaniladi; operativ xotirasi 64 Mbaytgacha buladi; sigimi 1200 Mbaytgacha bo’lgan sigimli kattik diskda jamlovchisi mavjud; CD-ROM va boshka multemidia ta’inotidan foydalanish mumkin.

 Shaxsiy kompyuterlarning tarkibi  va qo`shimcha qurilmalari

IBM PC tipidagi shaxsiy  kompyuterlar kuydagi asosiy qurilmalardan tashkil topgan:

-                

Sistem blok (tizimli kism) - kompyuter ishini boshqarishni ta’minlaydigan asosiy  kism hisoblanadi;

   Tizmli kism tarkibiga kuydagilar kiradi:

   Mikroprotsessor- kompyuterning arifmetik logik amallarni va          boshqarish amalllarini bajaradi. Mikropotsessor turli amallarni tez bajarish kobiliyatiga ega . Uning tezligi sekundiga 100 million amalgacha va undan ortik bulishi mumkin.

   Joriy xotira (operativ xotira) –kiritiluvchi ma’lumot  va dasturlarni xotirada saqlaydi. Kompyuter uchirilishi bilan joriy xotiradagi ma’lumotlar uchiriladi.

    Kattik magnitli disk (vinchester) yoki yupka disk jamlovchilari ma’lumotlarni  ukish va yozishni ta’minlaydi.

     Kattik disk kompyuterda ishlanadigan dasturlar va ma’lumotlarni doimiy saqlash uchun kullaniladi. Ular Operatsion sistema dasturlari, taxrirlagichlar,dasturlash tizmlari, amaliy dasturlar, ma’lumotlar va xokazolar saqlanadi

       Kattik disklarning hajmi turlicha buladi:

IBM PC XT da - 20 Mbayt, IBM PC AT da - 40 Mbayt, 80386SX, 80386DX, 80486SX mikroprotsessorlari kompyuterlarida- 110-120 Mbaytgacha, 80486DX da 120-540,640,850, Mbaytgacha.  Murakkab ishlar uchun 1-2 Gbaytli va undan ortik hajmdagi kattik disklar mavjud. Zarur xolatda kattik diskni kattarok hajmdagisiga almashtirish yoki bir necha diskdan foydalanish mumkin.

      Disketlar ma’lumotlarni bir kompyuterdan ikkinchisiga utkazish  va ma’lumotlarni saqlash uchun xizmat qiladi. Asosan 5,25 va 3,5 dyumli  isketlardan foydalaniladi.

            3,5  dyumli (89 mm) disketlar hajmi 0.72, 1.44,  va 2.88 Mbayt. Ular ishonchli, chunki kattik  platmas kobik ichida joylashgan. Hozirgi kunda  3.5 dyumli disketlar kuprok tarkalgan.

       5,25 dyumli disketlarni maxsus ximoya tirkishi bor, agar u bekitilsa , disketga ma’lumot yozish mumkin bulmaydi. 3,5 dyumli disketlarda Bu vazifani disketa pastki chap kismida joylashgan maxsus tugmacha bajaradi.

        360 Kbaytli disketa 2 intervalda bosilgan 200 betli ma’lumotni saqlash mumkin.

       5,25 dyumli disketlarni extiyotlik bilan ishlatish lozim , ochik kismlariga kul tekizmaslik , maxsus konvertlarda saqlash zarur.

·Programmalar kundan-kunga murakkalashishi va hajmi oshishi bilan ularni saqlash uchun maxsus disklar yaratilishi zarurati tugildi. Shuning uchun lazerli CD-ROM disklari yaratildi. Bu qurilma xakida yana to’xtalamiz.

 Elektron sxumalar(yoki kontrollerlar) kompyuterga kiruvchi (monitor,klaviatura va xokozolar) turli qurilmalar ishini boshqarish.

        Kiritish-chikarish porti orkali protsessor(tizimli kism) tashqi qurilmalar bilan ma’lumot almashinadi.

Ichki qurilmalar bilan mulokot almashivu uchun maxsus portlar, xamda umumiy portlar mavjud.

Umumiy portlarga  printer , sikoncha ulanish mumkin. Umumiy portlar ikki xil buladi: paralel - LTP1-LTP4 bilan belgilanadi va ketma-ket - COM1- COM3 bilan belgilanadi. Parallel portlar kirish-chikishni ketma-ket portga nisbatan tezrok bajaradi.

-                 Monitor (displey) – matn yoki grafikli ma’lumotlarni  tasvirlash uchun xizmat qiladi. U ikki xil rejimda ishlashi mumkin: matnli va grafikli.

          Matn rejimida  displey ekrani shartli ravishda 80 ta ustun 25 satrga bulinadi. Shu maydonning ixtiyoriy joyida belgilar tasvirlanadi. Bu belgilar   katta  va  kichik  lotin  xarflari, sonlar  va  yordamchi   belgilar  

- ~ ! @ # $ % ^ & * ( ) _ Q | { } ? G’ ; : , < . >  bulishi mumkin.

      Grafik rejimda ekranga matnli ma’luotlardan tashkari rasm va grafik tasvirlvr xam chiqariladi. Bunda belgi ixtiyoriy shrift va ulchamga ega buladi. Bu rejimda ekran nuktalar tuplamidan iborat. Masalan, 640x200 imkonyatli monitor ekranda gorizontaliga 640 va vertikaliga 200 nuktani tasvirlaydi.Nuktalar soni oshishi bilan tasvir sifati oshadi.

Kuyida Monitor bazi turlari keltirilgan.

Adapter	Rangi	Matnli	Grafikli
MDA	Ok-kora	80x20,2 ta rang	640x200,2 ta rang
CGA	Rangli	80x25,16 tarang, 323x200, 4 ta rang	640x200,2 ta rang
Hercules	Ok-kora	80x25,2 ta rang	720x348, 2 ta rang
EGA	Rangli	80x25,16 tarang, 80x43, 16 ta rang	640x350,16ta rang
VGA	Rangli	80x25,16 ta rang	640x480,16ta rang
SVGA	Rangli	80x25,16 ta rang	800x600,16ta rang

       Hozirgi kunda shaxsiy kompyuterlarda asosan SVGA monitorlari bilan, NOTBOOKlar esa suyuk kristalli monitorlar bilan ta’minlangan.

Texnologik qism

  Klavitura – axborotlarni va buyruklarni kiritishda ishlatiladi. Klaviaturada  tugmalar soni va joylashishi turli xil bulishi mumkin, lekin ularning vazifasi uzgarmaydi.

Klavitura qurilmasini biz siz bilan tarkibiy jixatidan

4-guruhdagi tugmalarga bulib urganamiz:

1)             Alafavitli-rakamli tugmalar guruhi- bu guruhdagi tugmalarni vazifasi kompyuterga axborotni va buyruklarni kiritishda foydalanadigan tuugmalardir. Xarflar, sonlar va tinish belgilardan iborat tugmalar kiradi.

2)             Funktsional tugmalar guruhi  - bu guruhdagi tugmalarga kuydagi tugmalar kiradi  F1, F2 ,F3, F4, F5, F6, F7, F8, F9, F10, F11, F12. Funktsional tugmalar guruhi vazifalari turli maxsus amallarni bajarish uchun zarur, ularning vazifalar xar bir dasturda bir-biridan fark kilib , ularning vazifalari bajarayotgan dasturda belgilab kuyilgan buladi.

3)             Maxsus tugmalar guruhi - bu guruhdagi tugmalar vazifalariga to’xtalamiz.

¨              [Enter] yoki [Return] tugmasi- yangi satrga utish yoki yozilgan buyrukni kiritish uchun xizmat qiladi.

¨              [Del] tugmasi - kursor turgan belgini uchirish uchun xizmat qiladi. Agarda klaviatura surish rejimida ishlayotgan bo’lsa belgi uchadi va belgidan keyingi ma’lumot chapga suriladi.

¨              [Ins] tugmasi -belgilarni kiritishda surish rejimidan almashtirish rejimiga utishni ta’minlaydi.

¨              [Vackspace] yoki [ß] tugmasi - kursordan chapdagi belgini uchiradi.

¨              [¬], [®], [­], [¯], [Home], [End], [PgUp], [PgDn]tugmalari- kursorni mos ravishda chapga, unga, yukoriga,pastga, satr boshiga va oxiriga, matnni bir varak oldinga va pastga varaklashga olib keladi.

¨              [Ctl], [Alt] tugmalar aloxida uzi bosilaganda xech kanday vazifani bajarmaydi ,lekin boshka tugmalar bilan birgalikda bosilganda dastur ishiga ta’sir qiladi. Xar bir dasturda dasturlovchi tomonidan ularning bajariladigan vazifalari kursatilgan buladi. Masalan dastur tavsifida ma’lum bir amal bajarilishi uchun [Alt]Q[X] ni kiriting deyilganda, siz [Alt] tugmasini bosgan holda, [X] tugmasini bosish kerak.

¨              [Shift] tugmasi- katta xarfni yoki simvolli tugmalardagi ikkinchi belgini chiqarish uchun xizmat qiladi. Buning uchun [Shift] tugmasini bosgan holda kerakli tugma bosiladi.

¨              [Caps Lock]tugmasi- alfavitli tugmalarni katta xarf rejimida ishlashni ta’minlaydiyu. Buning uchun [Caps Lock] tugmasini bosish natijada (Caps Lock) indikatori yonishi lozim. Katta xarf rejimidan chikish uchun yana shu tugmani bir marta bosish va indikator uchganligi kurish lozimdir. [Caps Lock] rejimida [Shift] tugmasi kichik xarflar rejimini beradi.

¨              [Brek] tugmasi- dastur ishini to’xtatish uchun xizmat qiladi.

¨              [Print Screen] tugmasi -ekrandagi tasvirni printerga chiqaradi.

 4) Kushimcha tugmalar guruhi ( buguruhdagi  tugmalar soni 101 va undan tugmadan ortik tugmachali klaviaturada uchraydi)  ular odatda klaviaturaning ung tamonida joylashgan bulib ularning soni 17 va undan ortik bulishi mumkin. Bu tugmalar guruhi ikki xil xolatda ishlaydi :

q     [Num Lock] (rakamlar) tugmasi- bosilgan xolatda (Num Lock) indikatori yongan xolatda 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 sonlar,  G’, *, -, Q arifmetik amallar, ( . ) belgisi chikadi va [Enter] tugmasi joylashgan. Odatda kompyuter ishga tayyor bo’lgan xolatda (Num Lock) indikatori yonik xolatda buladi.

q     [Num Lock]  tugmasi- bosilgan xolatda (Num Lock) indikatori yonmagan xolatda [¬], [®], [­], [¯], [Home], [End], [PgUp], [PgDn], [Ins] va [Del] tugmalari vazifasini bajaradi.

Iqtisodiy qism

 -Sichkoncha - kompyuetr bilan foydalanuvchi mulokatini engillashtiruvchi manipulyator. Kompyuterga axborotni kiritish qurilmasi hisoblanadi. Uning sichkoncha nomi tashqi kurinishidan kelib chikkan. Sikoncha kulga bemalol joylashuvchi bir necha tugmali kuticha. Sichkoncha stol yoki maxsus yuzada(gilamchada) xarakti tufayli ekrandagi kursorni mos ravishda xarakatlantiradi. Biror bir buyrukni bajarish uchun sichkonchaning mos tugmasi bosiladi. Bir xil amaliy dasturlar fakatgina sichkoncha bilan ishlashga moslashgan.

- Printerlar - ma’lumotlarni kogozga chiqaruvchi qurilma. Barcha printerlar matnli ma’lumotni, kupchiligi esa rasm va grafiklarni xam kogozga chiqaradi. Rangli tasvirlarni chiqaruvchi  maxsus printerlarxam bor.

- Printerlarning kuyidagi turlari mavjud: ignali (matritsali yoki nuktali matritsali), siyoxli(purkagichli) va lazerli.

Matritsali printerlar keng tarkalgan printerlar turi bulib ,ularning ishlash koidasi kuydagicha: printerning yozish boshchasida vertikal tartibda ignalar joylashgan.  Boshcha yozuv satri buylab xarakatlanadi va ignalar kerakli dakikadabuyalgan lenta orkali kogozga uriladi natijada kogozda belgi yoki tasvir paydo buladi. Ignalar soniga kura bu printerlar bir necha turga bulinadi: 9-ignali, 24-ignali, 48-ignali.

q     9-ignali printerda yozuv sifati pastrok. Sifatini oshirish uchun yozishni 2 yoki 4 yurishda bajarish kerak.

q     24 ignali printer sifatli va tezrok ishlaydi.

q     48 ignalisini yozuvni juda sifatli chiqaradi.

Ignali printerlar tezligi bir bet uchun 10 sekunddan 60 sekundgacha vakt oraligi ketadi.

Siyoxli(purkagichli)  printerlarda ma’lumotlar kogozga maxsus qurilma(siyoxdanlar) orkali purkalanayotgan siyox tomchilari orkali chop kilinadi. Siyoxli printerlar sifati lazerli printerlar sifatiga yakin va narxi xam arzondir. Siyoxli printer shovkinsiz ishlaydi. Shuning uchun hozirgi kunda kupchilik undan foydalanilyapti. Teligi bir bet uchun 15 dan 100 sekundgacha vakt oraligini tashkil etadi.

Lazerli printerlar bosmoxona sifat darajasiga yakin sifatli yozuvni ta’minlaydi. U ishlash nuktai nazaridan. Nusxu kuchiruvchi kseroksga yakin, bunda fakat bosuvchi baraban kompyuter buyrugi yordamida elektrlandi. Buyok donochalari zarblanib barabanga yopishadi. Va tasvir xosil buladi. Tezligi bir bet matn uchun 3 dan 15 sekundgacha. Rasm uchun kuprok, katta rasmlar uchun 3 minutgacha vakt talab qiladi. Hozirgi kunda mintiga 15-40 betgacha ma’lumotni chop etadigan lazerli printerlar mavjud.

-                 Kompyuterga ulanadigan  qo`shimcha qurilmalar. 

Kompyuterning imkonyatlari nafakat ma’lumotlarni kayta ishlash, kiritish yoki chop etish bilan chegaralanadi, balki ma’lumotlarni saqlash, kidirish-chikarish va kayta ishlashda turli xil ulanadigan qurilmalar yakkol ishlatilagnda yakkol seziladi va kuyida biz bu qurilmalar bilan tanishamiz.

v    Skaner-kompyuterga matnli yoki tasvirli ma’lumotlarni kirituvchi qurilma. Skanerlar belgilarnixam anglaydi, shuning uchun kul yozmalarnixam kompyuterga kiritish uchun xizmat qiladi. Ular ikki xil buladi: avtomatik va avtomatik bulmagan. Birinchisi ma’lumotni varaklab ukiydi, ikkinchisi satlab, buning uchun skanerni kerakli satrga kul bilan surib turish kerak.

v    Plotter- chizmalarni kogozga chiqaruvchi qurilma. Plotterlar 2 xil buladi: barabanli va planshetli. Barabanligi rulonli, planshetligi varakli kogozga chiqaradi. Plotterlar asoan chizma loyixalarini avtomatlashtirishda foydalanidi.

Mehnat muhofazasi qismi

v    Modem- telefon tarmogi orkali boshka kompyuterlar bilan ma’lumot almashish imkonini beruvchi maxsus qurilma. Modemlar ichki(elektron platali) va tashqi aloxidagi turdagi qurilma) bulishi mumkin. Modemlar ma’lumot uzatish tezligi bilan farklanadi. Ular odatda sekundiga 2400 dan 33600 bitgacha ma’lumotni uzaish imkoniyatiga ega.

v    Faks-modem - shunday qurilmaki, oddiy modemning barcha imkonyatlariga ega bulib, qo`shimcha rasmli telefaks ma’lumotlarni kompyuterlararo almashish imkonyatlariga ega.  Ayni vaktda ishlatilayotgan kupchilik modemlar faks-modemlar bulib, ularning ayrimlari ovoz almashish imkonyatlariga ega.

v    Myltmedia- tasvirli ma’lumotlar bilan ishlashga kodir bo’lgan vosita hisoblanadi. Multmedia suzi lotincha "media" suzdan olingan bulib, "ma’lumot tashuvchi vosita" degan ma’noni anglatadi. Multimediali kompyuterlar suz, musika va boshka ovozli ma’lumotlar, video ma’lumotlar kabul qiladi va ular ustida ishlaydi. Multimediali kompyuterlar albatta kompakt disklar uchun maxsus disk yurituvchilar ovozli xaritalarga ega bulishi xamda kamida Pentum(75 Mgts yoki 486 SX) 25 Gts tezlikdagi mikroprotsessor, joriy xotirasi 4 Mbayt va kattik disk hajmi 160 Mbayt xamda 640x480 nkutali rangli video tizmga ega bulishi kerak.

v    Kompakt disk (CD-ROM) uchun disk yurituvchilar - ma’lumotlarni maxsus kompakt (CD ROM ) disklardan ukish imkonyatini beradi. Bu disklar ishonchlirok buladi va ularning hajmi 640 Mbayt va undan ortik bulishi mumkin, ularga ma’lumotlar oldindan yozilagn buladi.

v    Trekbol- sichkoncha kabi  shar shaklidagi manipulyator. Shar burilgan tomonga ekrandagi tasvir xam buriladi.

v    Strimmer-magnitli lentali kassetaga ma’lumotlarni yozish qurilmasi. Kattik diskdagi ma’lumotlar nusxasini olish kuyish uchun strimmerlar keng ishlatiladi. Ular bir-biridan hajmi bilan farklanadi.

v    Tarmok adapteri- kompyuterni maxalliy tarmokka ulash imkonini beradi. Bunda foydalanuvchi tarmokdagi boshka kompyuter bilan uzaro mulokotda bulishi va ma’lumotlardan foydalanishi  imkoniyatiga ega buladi.

Shaxsiy kompyuterlarning imkonyatlari.

Uzbekiston respublikasi mustakillika erishgandan sung, rivojlanishning yangi boskichiga kutarildi. Shu borada zamonaviy kompyuter texnologiyalarining ishlab chiqarishga, iktisodga, biznesga, va ukitish jarayoniga tatbiki tobora kengaymokda. Xar bir inson uz mexnati faoliyatida kompyuterlardan unumli foydalana bilishi zarur. Kompyuter savodxonligiga ega bulish hozirga kunda xar-bir soha fakili oldidagi eng dolzarb masalaga aylandi.

Hozirgi kunda shaxsiy kompyuterlar kirib bormagan soha kolmadi. Xalk xujaligining barcha sohalaridan uning imkonyatlaridan foydalanilmokda. Kompyuteraro uzaro ma’lumotlr almashinuvini ta’minlash vazifasi amalga oshirilgandan sung uning imkonyatlari yanada oshdi.

Kompyuterlarni tarmokka birlashtish uz navbatida millionlab  kompyuterlarni uzaro birlashtiruvchi tarmoklarni vujudga keltirdi va jaxon kompyuter tarmoklarini vujudga keltirdi. Masalan shunday tarmoklardan biri InterNet tarmogidir. Ayni vaktda InterNet tarmogidan 40 milliondan ortik foydalanuvchi ma’lumot olmokda. InterNet  yagona markazdan boshkarilmaydi, lekin elektron manzillar gurixini ta’minlovchi ommaviy kumitalar mavjud.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.  S.I. Raxmankulova ."IBM PC shaxsiy kompyuterida ishlash".

     "Sharq"-Toshkent -1998 yil.

2. A.Axmedov, N.Toylokov. «Informatika». Toshkent-2001 yil.

3. Nurmuxammedov N. Kompyuter savodxonligi tuplami. «IBM PC  kompyuterlaridan foydalanuvchilar uchun». Toshkent –1992 yil.

4. V.L. Broydo. " Ofis texniksi". Toshkent-"Mehnat"-2001 yil.

5. S.S.Gulomov, A.T. Shermuxammedov, B.A. Begalov.

  "Iktisodiy informatika". Toshknen-"Uzbekiston"-1999 yil.